Το Μυκηναϊκό στέμμα από το Ρούτση

«Είμαστε ευτυχείς που ο καθηγητής κ. Γεώργιος Κορρές μάς έδωσε την άδεια να παρουσιάσουμε για πρώτη φορά αυτό το μυκηναϊκό στέμμα από το Ρούτση Μεσσηνίας και τον ευχαριστούμε γι’ αυτό». Με αυτά τα λόγια η κ. Καταρίνα Χορστ, επιμελήτρια της έκθεσης «Μυκήνες, ο μυθικός κόσμος του Αγαμέμνονα», παρουσίασε το μεσσηνιακό εύρημα, ένα από τα σπουδαιότερα εκθέματα της μεγαλύτερης έκθεσης για τον πρώτο ελληνικό πολιτισμό που γίνεται στη Γερμανία, στο Λάντεσμουσεουμ της Καρλσρούης, της πρωτεύουσας του κρατιδίου της Βάδης.
Το στέμμα του Ρούτση, του -16ου αιώνα, είναι το αρχαιότερο που έχει βρεθεί μέχρι στιγμής σε ολόκληρη την Ευρώπη και βγαίνει για πρώτη φορά από τις αποθήκες του μεσσηνιακού μουσείου της Χώρας για να παρουσιασθεί στο κοινό.
«Η αξία αυτού του στέμματος δεν είναι μόνο ότι αποτελεί τον “παππού των σύγχρονων στεμμάτων” και ότι έχει επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας. Στο Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση χρησιμοποιείται αυτός ο τύπος στέμματος. Βλέπουμε τον Κόζιμο των Μεδίκων να φορά ένα τέτοιο στέμμα. Οι σύγχρονοι ευρωπαϊκοί βασιλικοί οίκοι έχουν αυτό τον τύπο στέμματος. Βλέπουμε, επίσης, ως τις μέρες μας η ορθόδοξη Εκκλησία να χρησιμοποιεί αυτό το στέμμα ως γαμήλιο στεφάνι.
Ωστόσο, η μεγάλη αξία αυτού του ευρήματος είναι ότι μπορούμε πια να ταυτίσουμε πολλά τμήματα αρχαίων μεμονωμένων αντικειμένων και να καταλάβουμε τη χρήση τους. Τώρα μπορούμε να κατανοήσουμε το ρόλο των χρυσών ατρακτοειδών ταινιών, των ασημένιων διακοσμημένων ελασμάτων και των χάλκινων ταινιών που υπάρχουν στις αποθήκες των μουσείων», λέει ο καθηγητής κ. Κορρές.
Εξαιτίας του στέμματος του Ρούτση τώρα πια ξέρουμε ότι παρόμοια στέμματα πρέπει να υπήρχαν τέσσερα ή πέντε στο θολωτό τάφο 2 του Ρούτση, άλλα στο θολωτό τάφο V Βαγενά στον Επάνω Εγκλιανό, στον επιφανειακό τάφο της Περιστεριάς Κυπαρισσίας του -17ου/ -16ου αι., στο θολωτό τάφο 2 της Κουκουνάρας Μεσσηνίας (Φυτιές 1), στους λακκοειδείς τάφους III, IV, I του ταφικού κύκλου Α των Μυκηνών που είχε ανασκάψει ο Σλήμαν, και στους τάφους Ε, Ξ, Ο, Υ του ταφικού κύκλου Β΄ των Μυκηνών, που είχαν ανασκάψει οι Παπαδημητρίου και Μυλωνάς κ.τ.λ.
Το Ρούτση είναι μια εύφορη περιοχή, κοντά στη Χώρα. Γειτονεύει προς βορρά με το ανακτορικό συγκρότημα του Επάνω Εγκλιανού, αυτό που αποδίδεται στον Νέστορα «για να μη μείνει ανέστιος» κατά το επιχείρημα του Καρόλου Μπλέγκεν. Στα μυκηναϊκά χρόνια η εύφορη περιοχή «στου Ρούτση» πρέπει να ανήκε στην επικράτεια του Νέστορα.
Στη θέση αυτή έχουν ανασκαφεί δύο τύμβοι (ταφικά μνημεία της Μεσοελλαδικής Εποχής, δηλαδή, περί τον -20ό αιώνα) και δύο μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι πρώιμων χρόνων (-16ος και -15ος αιώνας). Ο ένας από τους δύο θολωτούς τάφους, ο 2, βρέθηκε ασύλητος και έδωσε σπουδαίας τέχνης και πλούτου ευρήματα δείχνοντας ότι ανήκε στην οικογένεια του τοπικού ηγεμόνα μεγαλοκτηματία της περιοχής.
Σύμφωνα με τις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής β΄ από το ανάκτορο του Εγκλιανού, οι ηγεμόνες της μυκηναϊκής εποχής είχαν διαβαθμίσεις και τίτλους, τα ονόματα των οποίων σώζονται. Στην περίπτωση του Ρούτση πρέπει να έχουμε να κάνουμε με την οικογένεια ενός pa-si-re-u2, δηλαδή με το βασιλέα της περιοχής.
Σε αυτούς τους αξιωματούχους, που είναι οι τρίτοι στην κατάταξη μετά τον άνακτα και τον la-wa-ge-ta, πρέπει να αποδοθεί και θρησκευτική εξουσία, τόσο στον ίδιο όσο και στη σύζυγό του, όπως φαίνεται από τους σφραγιδολίθους που βρέθηκαν να τους συνοδεύουν στο Ρούτση. Άλλωστε, οι ιέρειες στη μυκηναϊκή εποχή είναι πρόσωπα πολύ ισχυρά και με πολιτική εξουσία. Ο θολωτός τάφος 2 του Ρούτση μαζί με των Δενδρών της Αργολίδος ήταν οι μοναδικοί ασύλητοι θολωτοί μέχρι τώρα. Περιελάμβανε πλήθος πολύτιμων σκευών, όπλα, χάλκινα εγχειρίδια με εμπίεστη διακόσμηση και με ωραίες σκηνές αιλουροειδών το ένα και αργοναυτών το άλλο, ανακτορικούς πιθαμφορείς, 19 σφραγιδολίθους, ανάμεσά τους τέσσαρις με παράσταση γρύπα, που έδειχνε την ηγεμονική κοινωνική τάξη των νεκρών, περιδέραια ηλέκτρου από τη Βαλτική, ελεφαντοστέινα αντικείμενα (κτένες, πυξίδα και καθρέπτης με ανάγλυφη διακόσμηση), πέντε χρυσές ατρακτοειδείς ταινίες που πρέπει να προέρχονται από στέμματα των συζύγων και ιερειών των τοπαρχών της περιοχής. Δεν είναι τυχαία η ανεύρεση χρυσεπένδυτου σφραγιδολίθου, που απεικονίζει θηλυκό γρύπα, υποδηλώνοντας τη γυναικεία συμμετοχή στο ιερατείο της περιοχής -όπως υποδηλώνουν και άλλοι τρεις σφραγιδόλιθοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πλούτος και η αξία των ευρημάτων κάνουν τον τάφο αυτό το σπουδαιότερο ταφικό σύνολο που έχει βρεθεί ποτέ στη Μεσσηνία.
Νότια των θολωτών υπήρχε αρχαίος οικισμός που μεταπολεμικώς κατεστράφη από την καλλιέργεια του αγροκτήματος και εκεί κοντά σίγουρα άλλος ένας θολωτός.
Η αρχική ανασκαφή διεξήχθη το 1956 από τον καθηγητή Σπύρο Μαρινάτο. Η ανασκαφή επαναλήφθηκε το 1989 σε δύο περιόδους, ως πρόγραμμα της Αρχαιολογικής Εταιρείας, από το διάδοχό του στις μεσσηνιακές του ανασκαφές, καθηγητή Γεώργιο Κορρέ.

Ο κ. Κορρές επέστρεψε στο θολωτό τάφο 1, γιατί είχε αντιληφθεί ότι δεν είχε αναφανεί το αρχικό δάπεδό του, ότι δεν είχε ανασκαφεί ο δρόμος του τάφου. Ήθελε, επίσης, να ερευνήσει το μνημείο εξωτερικά για να διευκρινίσει τον τρόπο κατασκευής του.
Έτσι, ένα Σάββατο προς τα τέλη Ιουλίου του 1989 φάνηκε κάτω από τα θεμέλια του θόλου ένας απλός λάκκος που περιείχε ολόκληρο θησαυρό. Το σύνολο έλαμπε κάτω από το τεχνητό φως. Αποφασίστηκε να συνεχισθεί η ανασκαφή για λόγους ασφαλείας, όσες ώρες κι αν απαιτούνταν. Οι εργάτες της ανασκαφής είχαν διαδώσει το νέο στη Χώρα και στη Μεταμόρφωση, διάφοροι κατέφτασαν στην ανασκαφή και χρειάστηκε να έλθει η Αστυνομία για να φυλάει το χώρο.
Η ανασκαφή συνεχίσθηκε με λάμπες πετρελαίου και με παρόντες τον κ. Κορρέ, τρεις βοηθούς του και τον αρχιεργάτη Ζαχαρία Μίχο, ο οποίος διπλωμένος στα δύο εργάσθηκε με τη γνωστή του προσοχή και μαεστρία όλη τη νύχτα. Την αυγή κατόρθωσε να απομακρύνει κάτω από τα θεμέλια του θόλου ένα ακέραιο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο χώματος διαστάσεων περίπου μισού μέτρου επί 20 εκατοστά, μέσα στο οποίο υπήρχαν συμπιεσμένα διάφορα αντικείμενα.
Εξωτερικά, οι αρχαιολόγοι έβλεπαν έναν όγκο χώματος που έλαμπε εξαιτίας κάποιας οργανικής ύλης και ξεχώριζαν κομμάτια από χαλκό, χρυσάφι και ασήμι. Αλλά δεν μπορούσαν να διακρίνουν ξεκάθαρα τι είναι. Στέμμα, είπε εξαρχής ο κ. Κορρές. Κράνος, έλεγε κάποιος άλλος.
«Και αμέσως άρχισε ο αγώνας δρόμου να φτάσει αυτή η μάζα χώματος στα χέρια των συντηρητών που δε βρήκε αμέσως ευήκοους στους αρμοδίους» λέει ο κ. Κορρές.
«Καταλάβαμε αμέσως ότι ήταν τα πολύτιμα αντικείμενα των πρώτων νεκρών του τάφου. Όταν χρειάστηκε να ξαναχρησιμοποιηθεί ο τάφος, τότε οι απόγονοί τους (οι θολωτοί είναι οικογενειακά μνημεία) έκαναν την ανακομιδή των πρώτων νεκρών που είχαν ταφεί εκεί. Τύλιξαν τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα μάλλον μέσα σε κάποιο ύφασμα και τα έκρυψαν σε έναν απλό λάκκο κάτω από τα θεμέλια του θόλου. Καλύτερη κρυψώνα δε θα μπορούσαν να βρουν. Έτσι τα έσωσαν από τη σύληση, κάτι που συνέβαινε από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια» τονίζει ο κ. Κορρές. Τελικά, αυτή η μάζα χώματος μεταφέρθηκε στα εργαστήρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και ο συντηρητής κ. Τάσος Μαγνήσαλης κατόρθωσε να αποκαταστήσει υποδειγματικά αντικείμενα που ανήκαν σε ένα άνδρα και μία γυναίκα. Τα αντικείμενα αυτά είναι:
-το χάλκινο στέμμα με το χρυσό αστέρι στην κορυφή, την ασημένια διακόσμηση που θυμίζει τα χρυσά διαδήματα των Μυκηνών (-16ος αιώνας) και το ασημένιο περίβλημα του στέμματος του Επάνω Εγκλιανού, ως και τις χάλκινες περόνες που υποθέτουν οι αρχαιολόγοι ότι το συγκρατούσαν πάνω σε ένα μάλλινο ή δερμάτινο πίλημα, δηλαδή σκούφο, που υπήρχε προφανώς στο εσωτερικό του.
-Ένα τελείως λυγισμένο χρυσόηλο μινωικό χάλκινο ξίφος (-16ος αιώνας), μήκους 80 εκατοστών. Οι συγγενείς του νεκρού λύγιζαν έτσι το ξίφος του για να μην ξαναχρησιμοποιηθεί
-μια ελαφριά οστέινη περόνη, μικρογραφία σκήπτρου, από κέρατο ιπποπόταμου
-ένα αμφίστομο χάλκινο μαχαίρι που έκοβε και από τις δύο πλευρές
-μια χάλκινη φιάλη με μία εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής λαβή.
Το στέμμα αποτελείται από χάλκινες ταινίες: μια οριζόντια, τη στεφάνη, στην οποία καταλήγουν οι τέσσερις άκρες άλλων δύο ταινιών που ενώνονται σταυροειδώς στην κορυφή του κεφαλιού. Εκεί υπάρχει ένα χρυσό κόσμημα από δύο ατρακτοειδείς ταινίες, σαν αστέρι. Είναι μεγαλύτερο σε διαστάσεις από το ανθρώπινο κεφάλι. Αυτό δείχνει ότι στο εσωτερικό του υπήρχε μια κατασκευή, ένας σκούφος, προφανώς από μαλλί ή από δέρμα πάνω στον οποίο πατούσε η χάλκινη κατασκευή και ακουμπούσε στο κεφάλι. Σ’ αυτό το σκούφο το στέμμα στερεωνόταν με τις μακριές περόνες που σώζονται στο ανώτερο τμήμα του. Το στέμμα ήταν διακοσμημένο με ασημένια κατάκοσμα φύλλα.
Το στέμμα του Ρούτση μετά τη φροντίδα των συντηρητών κ. Κατάκου και κ. Στ. Πολυμενέα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας πέρασε στα χέρια της κ. Γεωργίας Καραμαργιού στο Εργαστήριο Συντήρησης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, η οποία και το ετοίμασε για το ταξίδι του στην Καρλσρούη.

Έκθεση
Με αρκετά εκθέματα που για πρώτη φορά βγαίνουν από τα σύνορα της χώρας, όπως το στέμμα του Ρούτση, ο σφραγιδόλιθος από αχάτη με τη μονομαχία και τα τέσσερα χρυσά δακτυλίδια από τον τάφο του «πολεμιστή» στον Εγκλιανό, η μικρογραφική πομπή γυναικών από τοιχογραφία της Θήβας, η έκθεση για το Μυκηναϊκό Πολιτισμό της Καρλσρούης αποτελεί τη μεγαλύτερη και πιο φιλόδοξη έκθεση που έχει γίνει εκτός Ελλάδος για τον πρώτο, αποδεδειγμένα, ελληνικό πολιτισμό.
Δεν είναι τυχαίο ότι επιμελήτρια της έκθεσης είναι μια αρχαιολόγος με γερμανικό όνομα και ελληνικό αίμα: η Καταρίνα Χορστ, από Ελληνίδα μητέρα, είναι ανηψιά του Μανώλη Μπορμπουδάκη, του εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που συνέδεσε το όνομά του με την Κρήτη περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο.
Από ελληνικής πλευράς επικεφαλής του όλου εγχειρήματος τέθηκε η ίδια η γ.γ. του ΥΠΠΟΑ, Μαρία Ανδρεαδάκη- Βλαζάκη.
Η έκθεση περιλαμβάνει 412 εκθέματα, που η ασφαλιστική αξία τους ξεπερνά τα 26 εκατομμύρια δρχ. κατά την εκτίμηση των ειδικών. Το ακριβότερο αντικείμενο της έκθεσης είναι η χρυσή νεκρική προσωπίδα που βρήκε ο Σλήμαν στον τάφο V του ταφικού κύκλου Α΄ των Μυκηνών, που στην Καρλσρούη ταξιδεύει ως ανήκουσα σε γυναίκα και όχι σε άνδρα όπως εθεωρείτο ως τώρα.
Τα εκθέματα προέρχονται από δύο μεγάλα ελληνικά μουσεία, το Εθνικό Αρχαιολογικό και το Μουσείο Ηρακλείου, και από τα μουσεία 13 νομών. Οι Νομοί Αργολίδας και Μεσσηνίας έχουν την μερίδα του λέοντος, άλλωστε ήταν και στην πρωτοϊστορική περίοδο οι δύο σπουδαιότερες περιφέρειες του μυκηναϊκού πολιτισμού. Ακολουθούν οι Νομοί Αττικής, Ηλείας, Αχαΐας, Βοιωτίας, Μαγνησίας, Κυκλάδων, Κεφαλληνίας- Ιθάκης, Καρδίτσας, Πιερίας, Χανίων, Αιτωλοακαρνανίας.
Στην έκθεση κεντρικό ρόλο παίζουν τέσσερεις πρωτοπόροι της Αρχαιολογίας. Δύο Γερμανοί, ο Ερρίκος Σλήμαν και ο Γουλιέλμος Νταίρπφελντ και δύο Ελληνες, ο Χρήστος Τσούντας και ο Παναγιώτης Σταματάκης.
Η έκθεση πλαισιώθηκε από συνέδριο για το Μυκηναϊκό Κόσμο, που διοργανώθηκε από τον ανασκαφέα της Τίρυνθας Γιόζεφ Μαράν στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, και από στρογγυλό τραπέζι με θέμα την παράνομη διακίνηση των πολιτιστικών αγαθών που έγινε την 1η Δεκεμβρίου στη Χαϊδελβέργη, συνοδεύοντας φωτογραφική έκθεση με αυτό το θέμα.

Μυκηναϊκός Πολιτρισμός
Μυκηναϊκός είναι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε κυρίως στην Πελοπόννησο κατά το δεύτερο μισό της -2ης χιλιετίας. Είναι ο πρώτος ελληνικός πολιτισμός, καθώς οι φορείς του, οι Πρωτοέλληνες, έγραφαν στη Γραμμική Γραφή β΄, που αποτελεί ελληνική γλώσσα. Η Μεσσηνία ήταν η δεύτερη σε σημασία και πλούτο επικράτεια του μυκηναϊκού κόσμου.
Οι Μυκηναίοι επεκτάθηκαν σε όλη την κεντρική και την ανατολική Μεσόγειο. Η παρουσία τους ανιχνεύεται από την Ισπανία μέχρι την Εγγύς Ανατολή και από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Αίγυπτο, μέσω του θαλασσίου και του στεριανού εμπορίου. Δέχθηκαν ισχυρές επιρροές από τους γειτονικούς πολιτισμούς αλλά και τους επηρέασαν. Ήταν κοσμοπολίτες, θαλασσοκράτορες, ικανοί έμποροι κι ανέπτυξαν προχωρημένη κοινωνική οργάνωση και υψηλό βιοτικό επίπεδο που αντανακλάται στον πολιτισμό τους.
Πιθανότατα εδώ ευρίσκεται και η απαρχή της οργάνωσης των πόλεων - κρατών που κορυφώνεται στην κλασική Ελλάδα.

Σοφίας Ταράντου
"Ο παππούς των στεμμάτων από το Ρούτση της Μεσσηνίας"

Πηγή: Flash της Μεσσηνίας