Μεταμόρφωση Μεσσηνίας : Ένα σημαντικό Βυζαντινό κέντρο

Το χωριό Μεταμόρφωση (πρώην Σκάρμιγκα) βρίσκεται στην Βορειοδυτική πλευρά της Πυλιακής Γης. Απέχει 45 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νόμου Μεσσηνίας την Καλαμάτα, και 25 χιλιόμετρα από την Πύλo.  

Ανήκει στον Καλλικρατικό  Δήμο Πύλου - Νέστορος του οποίου και αποτελεί ομώνυμη Τοπική Κοινότητα 

Από τις βόρειες παρυφές του χωριού της Μεταμορφώσεως ξεκινά μια εκτεταμένη λοφώδης περιοχή με κατεύθυνση βορρά νότου, πάνω από μια βαθιά χαράδρα.  

Η περιοχή έχει πολλά νερά ενώ το αμφιθεατρικό της σχήμα παρέχει εξαιρετική θέα προς την κοιλάδα  Καλοψάνας στα δυτικά
Τα ευρήματα μαρτυρούν την συνεχή κατοίκηση, αυτής της εύφορης περιοχής με τα πολλά νερά, από τα Αρχαϊκά μέχρι και τα Βυζαντινά χρόνια αλλά και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας .
 Συγκεκριμένα από τους Αμερικάνους αρχαιολόγους του The Pylos Regional Archaeological Project βρέθηκε κεραμική της Αρχαϊκής, Κλασικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου, κυρίως στο νότιο τμήμα της περιοχής.
 Μεγάλες ποσότητες βυζαντινής κεραμικής συλλέχθηκαν στην περιοχή της εκκλησίας Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. 

Τα περισσότερα κομμάτια ανήκουν στον δωδέκατο και δέκατο τρίτο αιώνα, περίπου σύγχρονο με την πιθανή ημερομηνία της κατασκευής του ναού, τον 11ο ή 12ο αιώνα. Βυζαντινή κεραμική συλλέχθηκαν επίσης στη βορειοδυτική γωνία του χώρου. 

 Η Μεσαιωνική κεραμική είναι αρκετά καλά διατηρημένη και σε ότι αφορά την κατασκευή και την διακόσμηση αντιπροσωπεύει ένα φτωχότερο επίπεδο βυζαντινών αγγείων από αυτά που βρέθηκαν αλλού, όπως στα Νιχώρια. 

Διάφορα κεραμικά αποτμήματα της Βυζαντινής περιόδου.

 Εκτός από την πηγή στην εκκλησία μεταμόρφωσης του Σωτήρος, υπάρχουν ακόμα δύο άλλες πηγές στην περιοχή, η πρώτη πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου  περίπου 1 χιλιόμετρο ΒΔ και μία στο σύγχρονο χωριό της Μεταμόρφωσης.

 Πολυάριθμοι αγωγοί παρέχουν άρδευση στην περιοχή από δεξαμενές κοντά στην Αγία Σωτήρα.
 Ένα παλιό πέτρινο τμήμα από καλντερίμι προφανώς οδηγούσε ανατολικά μέχρι την εκκλησία της Παναγίας, 600 μ. Δ του χωριού της Τουλούπα Χάνι. Ένα άλλο παλιό πέτρινο κομμάτι διατηρείται στα Ν, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. 
 Η σύγχρονη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη βρίσκεται στο βόρειο άκρο της περιοχής, και η βυζαντινή εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα), περίπου στο κέντρο της. 

Η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος έχει επισκευαστεί και μετατραπεί σε αρκετές περιπτώσεις, με την πρωταρχική κατασκευή να χρονολογείτε στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, 11ος ή 12ος αιώνας.  

Μια πηγή με πολλά νερά τρέχει κάτω από την εκκλησία όπου υπάρχει μια μικρή δεξαμενή συλλογής των υδάτων

Αριστερά κανάλι ύδρευσης σκαμμένο στον βράχο και μέσον και δεξιά τμήματα μεσαιωνικών κατασκευών

 Στα ΝΔ της εκκλησίας Μεταμόρφωσης του Σωτήρος  υπάρχει κτίσμα από τρία μεγάλα τμήματα τοιχοποιίας, κατασκευασμένα από μικρές πέτρες, πλακάκια και κονίαμα. 

Τα τμήματα αυτά βρίσκονται αμέσως νότια από ένα κανάλι νερού κομμένο στο φυσικό βράχο, που ίσως κάποτε μετέφερε το νερό από την πηγή της Αγίας Σωτήρας. Το κανάλι μπορεί να ανιχνευθεί για τουλάχιστον 150 μ. προς τα δυτικά. Εδώ μέρος του καναλιού είναι επενδεδυμένο με πέτρα. 

 Κοντά στο κανάλι, σώζεται ένα ορθογώνιο οικοδόμημα το οποίο πιθανότατα ταυτίζετε με τα ερείπια ενός «χαμάμ» (η περιοχή αυτή ονομάζεται Λουτρά). 

Υπάρχουν πολλά ίχνη αδιάβροχου κονιάματος για τις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων. 

Κατασκευή που ταυτίζετε με τούρκικο χαμάμ

 Τα ευρήματα δείχνουν πως στην περιοχή της Μεταμορφώσεως υπήρχε συνεχή κατοίκηση στα Αρχαϊκά, Κλασσικά, Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια. Η Βυζαντινή εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, 11ος αιώνας, τα υπολείμματα των τούρκικων λουτρών, καθώς και τα καλντερίμια που υπήρχαν και καταστράφηκαν το 1994 προκειμένου να διανοιχτούν αγροτικοί δρόμοι, μαρτυρούν ότι η περιοχή συνέχισε και στα βυζαντινά χρόνια να είναι σημαντικό κέντρο της περιοχής.

Ο Βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα) 

 Ο Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος βρίσκεται βορείως του χωριού Σκάρμηγκα (Μεταμόρφωση από το 1927) του τέως Δήμου Παπαφλέσσα  και νύν Δήμου Πύλου -Νέστορος.
 Ο ναός είναι γνωστός από παλιά στην έρευνα, εφόσον τον έχει δημοσιεύσει ήδη το 1831 ο Γάλλος αρχιτέκτονας Abel Blouet, χωρίς όμως όνομα και ακριβή θέση και με λανθασμένη αναφορά στο σχήμα της κόγχης, εφόσον, αν και τρίπλευρη, τη δημοσίευσε ως περίπου ημικυκλική, και με μικροδιαφορές στη θέση και στις διαστάσεις του νάρθηκα.
 Ανήκει στον τύπο των ελευθέρων σταυρών με εγκάρσια τοποθετημένο νάρθηκα και μεταγενέστερο εξωνάρθηκα και στεγάζεται με ενιαία μεταγενέστερη δίρριχτη στέγη. 

Από τον αρχικό ναό σώζονται ο μεσημβρινός και ο ανατολικός τοίχος, καθώς και η βόρεια πλευρά της κόγχης. 
 Η κόγχη του Ιερού είναι εξωτερικά τρίπλευρη, ελαφρά ακανόνιστη και εξαγωνική, αλλά εσωτερικά σχεδόν ημικυκλική. 

Η τοιχοποιία αποτελείται από αργολιθοδομή και από χαλαρό πλινθοπερίκλειστο σύστημα ανά διαστήματα. 

Το κατώτατο τμήμα των τοίχων ήταν από μεγάλους σχεδόν ακατέργαστους λίθους, ενώ στη συνέχεια υπάρχει ένα αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, με δύο σειρές οριζοντίων πλίνθων σε ορισμένα σημεία.

Ο Βυζαντινός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα), 11ος αιώνας

 Αξιοπρόσεκτα είναι τα κεραμοπλαστικά κοσμήματα του ναού.

Στην ανατολική πλευρά της βόρειας κεραίας, καθώς επίσης και στη νότια πλευρά της νότιας κεραίας, σώζεται ένα πλίνθινο ‘‘Κ’’, ενώ στη νότια όψη της δυτικής κεραίας, μισό κατακόρυφο ‘‘Χ’’. Το κάθετο ‘‘Κ’’ είναι σύνηθες, ενώ το κατακόρυφο ‘‘Χ’’ σπανίζει. 
 Μία οδοντωτή ταινία διασώθηκε στη βόρεια πλευρά της τρίπλευρης κόγχης του Ιερού, ενώ μία δεύτερη περιτρέχει την ανατολική πλευρά του νάρθηκα, τη νότια της δυτικής κεραίας, καθώς και τη δυτική και τη νότια της νότιας κεραίας, όπου πλέον στρέφεται προς τα πάνω, παίρνοντας μορφή περιφέρειας κύκλου, εφόσον μάλλον πλαισίωνε το άνοιγμα κάποιου παραθύρου. Η οδοντωτή ταινία είναι πλίνθινη, ενώ το ενδιάμεσο κονίαμα ήταν παχύτατο. Οι πλίνθοι εκατέρωθεν των οδόντων ήταν μεγάλου μήκους. 

Πάνω από αυτήν την οδοντωτή ταινία, στη νότια πλευρά της νότιας κεραίας, υπάρχει διπλός μαίανδρος ‘‘Π’’, ο οποίος απαντά μεταξύ του 11ου και 14ου αιώνα και αποτελεί αγαπημένο μοτίβο της Πελοποννήσου.

Η χρονολόγηση βασίζεται στα κεραμοπλαστικά κοσμήματα, που ανάγουν τον ναό στο τέλος του 11ου ή στις αρχές του 12ου αιώνα.

26η Eφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων  

Ανασκαφές και ευρήματα εντός του ναού (26η Ε.Β.Α. 2010)

Υπεύθυνοι αρχαιολόγοι Ευ. Χαλκιά, Μ. Κάππας

 Ο ναός βρίσκεται σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά του ομώνυμου χωριού.
Πρόκειται για κηρυγμένο μνημείο του τύπου του ελεύθερου σταυρού, με νάρθηκα στα δυτικά. Ο τρούλος και η θολοδομία έχουν καταρρεύσει από άγνωστη αιτία.
Ο ναός καλύπτεται σήμερα με ξύλινη δίρριχτη στέγη επιστρωμένη με κεραμίδια, η οποία ανακατασκευάστηκε από το προσωπικό του Κλιμακίου Καλαμάτας το 2002.
 Στο μνημείο ξεκίνησαν το Μάιο του 2010 εργασίες αποκατάστασης, σύμφωνα με εγκεκριμένη μελέτη, που περιελάμβαναν την καθαίρεση των σαθρών επιχρισμάτων του εσωτερικού και την αντικατάσταση του νεωτερικού δαπέδου από τσιμεντένια πλακίδια με πήλινες χειροποίητες πλάκες.
Μετά την αφαίρεση των τσιμεντένιων πλακιδίων του νεωτερικού δαπέδου και πριν από την τοποθέτηση των πήλινων πλακών πραγματοποιήθηκε στο ναό εκτεταμένη ανασκαφική έρευνα, η οποία διεξήχθη σε τρία στάδια.

Ο Βυζαντινός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα), 11ος αιώνας

Α΄ Στάδιο: ανασκαφική διερεύνηση Ιερού Βήματος
 Το πρώτο στάδιο ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 2010 και περιελάμβανε την ανασκαφική διερεύνηση του χώρου του Ιερού Βήματος μετά τη διάλυση της νεωτερικής κτιστής τράπεζας που κάλυπτε το κατώτερο τμήμα του ημικυλίνδρου. Δεν αποκαλύφθηκαν στοιχεία της αρχικής αγίας τράπεζας.
 Επί του φυσικούβράχου εντοπίστηκε όρυγμα κανονικής λάξευσης που μάλλον συνδέεται με την περισυλλογή των πηγαίων υδάτων, τα οποία παροχετεύονται με κτιστό αγωγό νότια του ναού, όπου αναβλύζουν μέχρι σήμερα. Στις επιχώσεις εντοπίστηκαν όστρακα ακόσμητων και εφυαλωμένων αγγείων (εικ.1).

Εικ.1 αριστερά: Ανασκαφή Ιερού Βήματος. Όστρακα εφυαλωμένων αγγείων.

Εικ 2 δεξιά: Ανασκαφή κυρίως ναού. Τάφος 1. Όστρακα εφυαλωμένων αγγείων.

Β΄ Στάδιο: ανασκαφική διερεύνηση κυρίως ναού

 Η ανασκαφή του κυρίως ναού έλαβε χώρα τον Αύγουστο και το πρώτο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου του 2010. Κάτω από τα νεωτερικά πλακίδια αποκαλύφθηκε ένα παλαιότερο δάπεδο από πατητό κονίαμα και υπόστρωμα από μικρές πέτρες. Το δάπεδο αυτό ήταν κατεστραμμένο κατά τόπους, κυρίως στο σημείο που βρισκόταν άλλοτε ο τοίχος που χώριζε τον κυρίως ναό από το νάρθηκα.

Στο σημείο αυτό ξεκίνησε διερευνητική τομή προκειμένου να διευκρινιστούν στοιχεία παλαιότερων φάσεων.

Μετά την αφαίρεση λεπτού στρώματος επίχωσης εντοπίστηκαν στοιχεία αρχαιότερου

δαπέδου αποτελούμενου από πήλινα πλακίδια διαφόρων μεγεθών, ελάχιστα από τα οποία σώζονται κατά χώραν.

 Καθώς συνεχίστηκε η ανασκαφή στο χώρο του δυτικού σκέλους του σταυρού, αποκαλύφθηκε κτιστός ορθογώνιος τάφος καλής κατασκευής, χωροθετημένος αξονικά, μπροστά ακριβώς από τη θέση που κάποτε διαμορφωνόταν η βασίλειος πύλη (εικ.3).

 Εικ 3 : Ανασκαφή κυρίως ναού. Τάφος 1. 

 Ο τάφος επεκτεινόταν και στο κεντρικό διαμέρισμα του κυρίως ναού, δηλαδή κάτω από τον κατεστραμμένο σήμερα τρούλο. Δυστυχώς, δεν κατέστη δυνατόν να διευκρινιστεί με απόλυτη βεβαιότητα εάν ο τάφος ήταν σύγχρονος με το αρχικό δάπεδο ή η διάνοιξή του πραγματοποιήθηκε εκ των υστέρων. Δεν εντοπίστηκαν καλυπτήριες πλάκες.

Από το βάθος του 0,50 μ. και κάτω η ανασκαφική διερεύνηση του τάφου κατέστη ιδιαίτερα δύσκολη λόγω της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα.

 Ο τάφος περιείχε μία ανακομιδή και μία κανονική ταφή. Στα ανώτερα στρώματα της επίχωσης εντοπίστηκαν άφθονα όστρακα ακόσμητης και εφυαλωμένης κεραμικής (Εικ 2), μεταλλικά ελάσματα και άφθονα θραύσματα γυάλινων αγγείων.

Στο τμήμα της επίχωσης γύρω από το σκελετό της ταφής, εντοπίστηκαν 50 χάλκινα νομίσματα κυρίως Μανουήλ Κομνηνού και Ισαακίου Αγγέλου (εικ. 4), τα οποία δεν φαίνεται να συνιστούσαν θησαυρό, μιας και ήταν σκορπισμένα σε διάφορα σημεία της επίχωσης. Ακέραια αγγεία δεν εντοπίστηκαν.

Εικ. 4 : Ανασκαφή κυρίως ναού. Τάφος 1. Νομίσματα (εμπροσθότυπος - οπισθότυπος).

Γ΄ Στάδιο: ανασκαφή νάρθηκα

Κατά την ανασκαφική διερεύνηση του νάρθηκα εντοπίστηκαν τρεις πρόχειρης κατασκευής ακτέριστες ταφές (εικ. 5).

 Στις επιχώσεις κάτω από το δάπεδο με τα νεωτερικά πλακάκια βρέθηκαν άφθονα όστρακα

ακόσμητης, εφυαλωμένης και γραπτής κεραμικής (εικ. 6), μολύβδινος επιστήθιος σταυρός, μεταλλικά ελάσματα και θραύσματα γυάλινων αγγείων (εικ. 7).

Ανασκαφή νάρθηκα: Αριστερά, εικ 6, όστρακα γραπτής κεραμικής και
Δεξιά, εικ. 7, θραύσματα γυάλινων αγγείων.

Εικ. 5: Ανασκαφή νάρθηκα. Γενική άποψη από Α., τάφοι Ι, ΙΙ, ΙΙΙ.

Βιβλιογραφία- Πηγές:

Κακούρος Ιωάννης: "Βυζαντινά μνημεία της Μεσσηνίας"

Υπουργείο Πολιτισμού: Το ανασκαφικών έργο των Εφορειών 2000- 2010, 26η Ε.Β.Α.
Ιστότοπος: The Pylos Regional Archaelogical Project